Luật đặc khu kinh tế chỉ vượt trội khi so "ta với ta"

Một góc Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh. Ảnh: MAI LƯƠNG

Cần có tầm nhìn để vượt trội về thể chế

Viện trưởng Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương Nguyễn Đình Cung cho rằng, cả ba “đặc khu” kinh tế nói trên phải được xây dựng thành nền kinh tế thị trường tự do, hiện đại và hội nhập. Xây dựng hệ thống thể chế cho ba khu vực này phải có ý nghĩa sống còn thay vì chỉ có những ưu đãi thuần túy về thuế, phí. “Thể chế cho ba đặc khu phải khác biệt so với phần còn lại của đất nước để chúng trở nên vượt trội và có khả năng cạnh tranh quốc tế”, ông Cung góp ý tại một cuộc hội thảo do Bộ Kế hoạch và Đầu tư, cơ quan chủ trì soạn thảo dự luật này, tổ chức ở Quảng Ninh gần đây. Lúc hội thảo này ông còn nói giao thương từ các đặc khu với phần còn lại của nền kinh tế phải tương tự như hai nền kinh tế khác nhau.

Để đạt được mục tiêu trên, ông Cung cho rằng, hệ thống thể chế, chính sách phải tạo ra một cách ít nhất có thể các rào cản mà vẫn đảm bảo an toàn, giảm thiểu rủi ro. Theo ông Cung, cần có tòa án dân sự, thương mại độc lập; các cơ quan cạnh tranh công bằng và độc lập; trong khi nhà đầu tư được phép chọn trọng tài, tòa án để giải quyết tranh chấp thương mại. Bên cạnh đó, đồng tiền sử dụng ở đặc khu là tất cả các loại ngoại tệ tự do chuyển đổi và tiền đồng của Việt Nam, không hạn chế tiền mặt mang vào, mang ra. Về thuế, ông đề nghị chỉ áp dụng thế thu nhập cá nhân và thu nhập doanh nghiệp, không thuế quan cho hoạt động xuất nhập khẩu, miễn visa cho phần lớn khách đến. Về giáo dục, hệ thống nhà trường sau khi có đặc khu, cần theo cơ chế thị trường, và nội dung, cách thức, ngôn ngữ giảng dạy là tùy nhu cầu, cho nhà trường quyết định. Ủy ban hành chính đặc khu được thiết kế sao cho can thiệp hành chính ít nhất có thể.

Quan điểm của ông Cung về thể chế vượt trội như trên được nhiều chuyên gia đồng tình. Tiến sĩ Vũ Thành Tự Anh, Đại học Fulbright Việt Nam, góp ý thêm: “Thể chế và chính sách vượt trội chứ không phải ưu đãi vượt trội mới là nhân tố quan trọng nhất”. Ông Vũ Thành Tự Anh phân tích, kinh nghiệm của các đặc khu kinh tế trên thế giới cho thấy, điều quan trọng nhất không phải là ưu đãi hay khuyến khích tài khóa, mà quan trọng hơn là môi trường thể chế và chính sách thông thoáng, ổn định, và có thể tiên liệu được. Nhấn mạnh quá mức vào tác ưu đãi tài chính có thể dẫn đến hệ quả ngược, đó là chỉ thu hút được các doanh nghiệp “chân chạy” (foot-loose), chạy từ chỗ này qua chỗ khác, từ nước này qua nước khác để tìm kiếm ưu đãi vượt trội.

Ông Vũ Thành Tự Anh nhận xét thêm, ngay cả các chính sách ưu đãi cứng như miễn, giảm thuế và tiếp cận đất đai, như dự thảo luật quy định, cần tính toán một cách căn cơ hơn. Chẳng hạn, quy định miễn/bỏ thuế giá trị gia tăng đối với các nguyên liệu, vật tư, linh kiện thuộc loại trong nước chưa sản xuất được có thể gây tác động ngược với nền kinh tế nói chung, làm các ngành công nghiệp hỗ trợ trong nước vốn đã yếu càng kém thêm. Ông phân tích, tỷ lệ nhập khẩu cũng lên tới 60-70% đối với ngành dệt may, da giày và 80-90% đối với hàng điện tử. “Nếu những linh kiện, nguyên liệu này được nhập miễn thuế thì liệu các doanh nghiệp ở ngoài ba đặc khu có thể cạnh tranh được với hàng nhập khẩu hay không, và tương lai của ngành công nghiệp chế tạo chế biến có thoát được phương thức gia công thuần túy hay không?”, ông đặt vấn đề.

Thời hạn thuê đất ưu đãi là 70 năm và tới 99 năm, như dự thảo, là “quá dài và khó có thể biện minh về mặt kinh tế”, theo Tiến sĩ Vũ Thành Tự Anh. Ông phân tích, các đặc khu không phải là “nhượng địa”, vì vậy không cần và không thể giao đất và ưu đãi vượt khung quá xa so với mặt bằng chung của quốc gia. Thứ hai, chu kỳ thu hồi vốn của các hoạt động sản xuất - kinh doanh thường không vượt quá 20-30 năm. Thứ ba, rất nhiều ngành nghề hiện nay được coi là “hiện đại” thì 20-30 năm trước hoặc mới chỉ ở tình trạng sơ khai, hoặc thậm chí còn chưa tồn tại. “Không ai có đủ tự tin để đoán trước 20-30 năm nữa những ngành nghề nào sẽ là tương lai của nền kinh tế. Vì vậy, nếu quy định danh mục và các điều kiện ưu đãi trong một thời gian quá dài là tự ràng buộc mình vào những cam kết vừa không cần thiết vừa không hiệu quả.

Mới chỉ so ta với ta

Tiến sĩ Trần Đình Thiên, Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, nhận xét: do Việt Nam đi sau, nếu hệ thống thể chế của các đặc khu không cao hơn, hiệu quả hơn của các đặc khu có trước của thế giới thì sự “thua trận” là không thể tránh khỏi. Ông nhận xét trong hội thảo trên, dự thảo luật vẫn còn khá rụt rè, chưa thể hiện tinh thần đi sau “cần và có thể vượt lên trước” và khẳng định, các điều khoản về trao quyền, các chính sách về ưu đãi cho ba đặc khu của Việt Nam chưa vượt mức của các đặc khu thấp của thế giới.

Ông Thiên cho biết, giới học giả ủng hộ trao chính quyền đặc khu nhiều quyền lực tầm quốc gia để xử lý. Tuy nhiên, chính quyền đặc khu lại được quy định thuộc tỉnh, mức độ rất thấp xét về nghĩa “đặc biệt và độc lập” và khó mà nhận thấy bóng dáng của yêu cầu “thể chế vượt trội” ở tầm quốc tế ở ba đặc khu này.

Theo ông Thiên, cách tiếp cận xây dựng dự luật vẫn theo tư duy “ta so với ta” chứ chưa theo tầm nhìn toàn cầu. Các điều khoản của dự thảo luật chủ yếu vẫn là dành mức độ ưu đãi cao nhất của Việt Nam, chứ không phải tư duy tạo cho ba đặc khu của Việt Nam điều kiện tốt hơn các đặc khu trong khu vực để đảm bảo cạnh tranh quốc tế.

Nhận xét về khoản 3, điều 15 của dự thảo luật về các trường hợp không phải thực hiện thủ tục cấp giấy chứng nhận đăng ký đầu tư, ông Thiên cho rằng đó vẫn là các quy định như của các khu kinh tế hiện nay ở Việt Nam, nghĩa là “không có gì vượt trội”.

Tiến sĩ Trần Du Lịch góp ý, đặc khu trưởng cho ba đặc khu cần quy định là chủ tịch ủy ban nhân dân kiêm bí thư Đảng bộ đặc khu. Trong khi đó, chủ tịch hội đồng nhân dân chỉ tập trung vào nhiệm vụ giám sát và ban hành quyết sách cho phúc lợi của nhân dân. Tuy nhiên, ông góp ý, dự luật không nên chế định các nội dung liên quan đến Đảng.

Dự kiến, Quốc hội sẽ thảo luận về dự thảo luật này trong kỳ họp cuối năm nay.

Tư Giang